Społeczeństwo

Po przemianach 1989 r. w Polsce zmienił się system polityczny i partyjny. Dotychczasowa hegemonia ideologii komunistycznej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ustąpiła miejsca politycznemu pluralizmowi. Początkowo istniał wyraźny podział na partie wywodzące się z ruchu “Solidarności” i ugrupowania postkomunistyczne. Obecnie podział ten coraz bardziej traci na znaczeniu, a polska scena polityczna upodabnia się do europejskich i światowych standardów.

W Polsce funkcjonują więc partie socjaldemokratyczne, liberalne, konserwatywne, narodowe, chłopskie i populistyczne. Największe ugrupowania polityczne w Polsce, które uzyskały najlepsze wyniki w ostatnich wyborach parlamentarnych to:

Platforma Obywatelska
Prawo i Sprawiedliwość
Sojusz Lewicy Demokratycznej
Polskie Stronnictwo Ludowe
Platforma Obywatelska to ugrupowanie założone w 2001 roku, które chce reprezentować wyborców o poglądach liberalnych, przedsiębiorców prywatnych i środowiska biznesowe, ale także tych wszystkich, którzy troszczą się o zdrowe i silne państwo, oparte na gospodarce wolnorynkowej i zasadach konkurencji.

Prawo i Sprawiedliwość to partia prawicowa, nawiązująca to tradycji niepodległościowej, wywodząca się z ruchu solidarnościowego lat osiemdziesiątych. PiS reprezentuje tę część prawicowego elektoratu, który opowiada się za tradycyjnym porządkiem społecznym, gospodarką wolnorynkową, silnym i bezpiecznym państwem, walką z korupcją, zwłaszcza wśród polityków. PiS powstało w 2001 roku.

Sojusz Lewicy Demokratycznej to partia, która powstała w 1999 roku z koalicji wyborczej o tej samej nazwie. W ostatnich wyborach Sojusz startował wraz z Partią Demokratyczną, Socjaldemokracją Polską oraz Unią Pracy w ramach ruchu Lewica i Demokraci. Obecnie SLD posiada własny klub poselski Lewica. Sojusz deklaruje poglądy socjaldemokratyczne, zarówno pod względem społecznym, jak i gospodarczym.

Polskie Stronnictwo Ludowe to nowoczesna partia chłopska. PSL reprezentuje interesy producentów rolnych, mieszkańców wsi i małych miejscowości (w dużych aglomeracjach miejskich ma niewielkie poparcie). Działacze PSL nawiązują do tradycji partii chłopskich i ruchu ludowego sprzed II wojny światowej i PSL Stanisława Mikołajczyka (jedynej niezależnej partii politycznej działającej w latach 1945-47).

Organizacje pozarządowe, fundacje i stowarzyszenia pojawiły się w Polsce mniej więcej w tym samym czasie co w państwach Europy Zachodniej. Początkowo zajmowały się przede wszystkim działalnością charytatywną, później podjęły również działalność korporacyjną, kulturalną, edukacyjną i naukową oraz działalność związaną z propagowaniem idei rozwoju społecznego i społecznej solidarności. Niektóre miały charakter wyznaniowy, inne całkowicie świecki. W okresie II Rzeczpospolitej (1918 – 1939) organizacje pozarządowe rozwijały się bardzo intensywnie. II wojna światowa i okres dominacji komunistycznej, który po niej nastąpił, spowodował ogromny spadek społecznej aktywności. Część organizacji pozarządowych została zlikwidowana (ich majątki przejęło państwo), część włączono w ideologiczne struktury.

* * *

Po roku 1989 r. organizacje pozarządowe przeżywają swój renesans, dzięki przywróconej swobodzie zrzeszania się i zakładania stowarzyszeń. Część organizacji z tradycjami sięgającymi okresu przedwojennego została restytuowana i podjęła swoją statutową działalność (np. Caritas Polska – duszpasterska instytucja charytatywna Episkopatu Polski, czy YMCA – Związek Młodzieży Chrześcijańskiej, organizacja apolityczna i świecka pracująca nad zaspokojeniem we współpracy z organizacjami, urzędami państwowymi i samorządami potrzeb społeczności lokalnych). Powstało wiele nowych fundacji i stowarzyszeń wychodzących naprzeciw problemom i potrzebom nowoczesnego społeczeństwa. Pojawiły się organizacje, których głównym zadaniem jest przeciwdziałanie skutkom plag społecznych, takich jak: bezdomność, alkoholizm i narkomania. Należą do nich m.in.:

Stowarzyszenie MONAR przeciwdziałające zjawiskom patologii społecznej w środowisku rodzin, narkomanii, alkoholizmowi, bezrobociu, przestępczości nieletnich poprzez tworzenie centrów leczenia, sieci punktów konsultacyjnych, schronisk oraz prowadzenie akcji profilaktycznych i edukacyjnych,
fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików,
Fundacja im. Brata Alberta zajmująca się osobami niepełnosprawnymi umysłowo (organizuje i prowadzi specjalistyczne placówki rehabilitacyjne i opiekuńcze, pomaga rodzinom z osobami niepełnosprawnymi).
W suwerennej Polsce organizacje pozarządowe zajęły się działalnością edukacyjną wśród młodzieży, tworząc niepubliczne szkoły lub fundacje wspomagające szkoły państwowe. Powstały fundusze stypendialne i programy pomocy skierowane do uzdolnionych, ale niezamożnych uczniów oraz tych, którzy chcą kontynuować naukę za granicą (Fundacja Nauki Polskiej, Polska Fundacja Upowszechniania Nauki, Fundacja Stefana Batorego). Na polskich uczelniach działają organizacje studenckie: Niezależne Zrzeszenie Studentów i Zrzeszenie Studentów Polskich. Swoje przedstawicielstwa mają również studenckie organizacje o charakterze międzynarodowym (np. Europejskie Forum Studentów AEGEE czy AISEC – Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Nauk Ekonomicznych i Handlowych).

Wśród dzieci i młodzieży działają organizacje pozarządowe nawiązujące bezpośrednio do tradycji skautingu: Związek Harcerstwa Polskiego (ZHP) i Związek Harcerstwa Rzeczpospolitej (ZHR).

Wśród największych organizacji pozarządowych zajmujących się sprawami kultury trzeba wymienić: Fundację Kultury, Fundację im. Fryderyka Chopina oraz fundacje i stowarzyszenia działające na rzecz zachowania i promocji polskich dóbr kultury (np. zabytków, dzieł sztuki).

W Polsce działają też organizacje specjalizujące się w działaniach na rzecz ochrony praw człowieka (np. Helsińska Fundacja Praw Człowieka czy polski oddział Amnesty International), monitorujące przestrzeganie praw człowieka i obywatela w Polsce i działające na rzecz ochrony tych praw (w tym praw więźniów) w państwach uznawanych za niedemokratyczne.

Dużą grupę organizacji pozarządowych w Polsce tworzą organizacje proekologiczne, zainteresowane ochroną środowiska naturalnego i działalnością promocyjną takiego systemu gospodarowania bogactwami naturalnymi, który nie zakłóca równowagi ekologicznej (np. Fundacja “Nasza Ziemia” – polski koordynator akcji “Sprzątanie Świata”, Społeczny Instytut Ekologiczny, Fundacja Wspierania Inicjatyw Ekologicznych, Obywatelski Ruch Ekologiczny).

Ważną działalność prowadzi Fundacja ITAKA, poszukująca osób zaginionych i niosąca pomoc rodzinom osób uznawanych za zaginione oraz Polska Fundacja Pomocy Humanitarnej “Res Humanae”, która propaguje postawy humanitarne, pomaga osobom uzależnionym żyjącym z HIV i prowadzi hospicjum dla chorych na AIDS. Trzeba wspomnieć również Stowarzyszenie “Solidarni Plus”, skupiające się na pomocy terapeutycznej, socjalnej i prawnej osobom żyjącym z HIV i chorym na AIDS oraz ich rodzinom, i Stowarzyszenie na Rzecz Prewencji HIV/AIDS “TADA”, którego celem jest przeciwdziałanie zjawisku pedofilii i rozprzestrzenianiu się zakażeń HIV, działające wśród środowisk szczególnie narażonych na choroby przenoszone drogą płciową.

W Polsce obecnie funkcjonuje sto trzydzieści osiem oficjalnie zarejestrowanych Kościołów i związków wyznaniowych.

Najwięcej wiernych gromadzi Kościół katolicki, do którego przynależy około 95 % wierzącej części społeczeństwa. Spośród czterech obrządków, bizantyjsko-ukraińskiego, neounickiego, ormiańskiego i łacińskiego, najliczebniejszy jest ten ostatni – w 1998 r. skupiał ponad 35 milionów wiernych (9990 parafii, i około 28 tysięcy duchownych).

Na mocy bulli ogłoszonej przez papieża Jana Pawła II Polska została podzielona w 1992 r. na 40 diecezji i 13 metropolii łacińskich oraz jedną bizantyjsko-ukraińską. Władzę kościelną w diecezjach sprawują biskupi, tworzący Episkopat. Przewodniczącym Konferencji Episkopatu jest arcybiskup Józef Michalik. Na terenie całego kraju, a także poza jego granicami prowadzą działalność różne organizacje oraz instytucje duszpasterskie (np. Polskie Misje Katolickie działające głównie w krajach Trzeciego Świata) i katechetyczne (zajmujące się m.in. nauczaniem religii w szkołach) oraz kilkadziesiąt zakonów, zarówno męskich, jak i żeńskich (m.in. Franciszkanie, Jezuici, Dominikanie, Michalici, Salezjanie, Redemptoryści, Elżbietanki, Urszulanki i Szarytki).

Oprócz Kościoła katolickiego działa w Polsce kilka dużych kościołów chrześcijańskich i kilkadziesiąt mniejszych kościołów i grup religijnych.

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny jest drugim co do wielkości oficjalnym związkiem wyznaniowym. Liczy około 550 tysięcy wiernych i 320 duchownych. Jego wyznawcy to głównie przedstawiciele mniejszości białoruskiej, mieszkający na terenie wschodnich województw.

Trzecim co do liczebności wyznaniem chrześcijańskim w Polsce, dzielącym się na kilka odłamów, jest protestantyzm. Kościół Ewangelicko-Augsburski liczy ponad 85 tysięcy wiernych, Wspólnota Zielonoświątkowa – około 17 tysięcy, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 10 tysięcy. Pozostałe protestanckie związki wyznaniowe skupiają nie więcej niż po około 5-6 tysięcy wiernych.

W Polsce działają też tzw. kościoły starokatolickie (niezwiązane z kościołem rzymskokatolickim): Starokatolicki Mariawitów, Polskokatolicki i Katolicki Mariawitów. Wszystkie gromadzą blisko ponad 88 tys. wiernych.

Związek Wyznania Świadków Jehowy skupia ok. 130 tysięcy wiernych.

Ponadto w Polsce działa kilka innych grup religijnych, m.in. Muzułmański Związek Religijny (islam), Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich (wyznanie mojżeszowe), Karaimski Związek Religijny (religia powstała z połączenia judaizmu i islamu, wyznają ją przedstawiciele mniejszości etnicznej pochodzenia tureckiego) oraz dość liczna grupa organizacji nawiązujących do religii wschodnich, np. Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kriszny i Stowarzyszenie Buddyjskie.

* * *

Cechą charakterystyczną polskiej religijności jest przywiązanie do tradycyjnych praktyk i obrzędów chrześcijańskich takich jak: pielgrzymki do miejsc świętych, procesje liturgiczne (np. w Święto Bożego Ciała), rekolekcje adwentowe i wielkopostne, odpusty parafialne. Szczególną rolę pełni kult Matki Bożej, czczonej zwłaszcza w Obrazie Jasnogórskiej Czarnej Madonny czy Matki Bożej Bolesnej w Licheniu, a także w licznych, mniejszych sanktuariach maryjnych rozsianych po całym kraju.

Polska religijność nabrała zupełnie nowego wymiaru po wyborze Karola Wojtyły, Arcybiskupa Krakowa na Stolicę Piotrową w roku 1978. Polski Papież, który przybrał imię Jana Pawła II dokonał w Kościele Katolickim wielkiej rewolucji, otwierając go na problemy nowoczesnego świata. W Polsce osobę Jana Pawła II postrzega się zupełnie wyjątkowo, łącząc jego działalność z wielkimi przemianami społeczno-politycznymi, jakie dokonały się w latach osiemdziesiątych XX wieku. Papież Jan Paweł II pozostaje niekwestionowanym autorytetem moralnym i to nie tylko dla wierzącej części polskiego społeczeństwa.

Kościół katolicki w Polsce jest instytucją trwale związaną z pojęciem polskiej państwowości. Pierwszą ważną datą w historii państwa polskiego było przyjęcie chrześcijaństwa przez księcia Polan, Mieszka I, w roku 966. Budowa struktur państwowych powiązana została z krzewieniem chrześcijaństwa i utworzeniem na ziemiach polskich administracji kościelnej. Od tamtych czasów Kościół wspierał jedność państwa polskiego i jego niezawisłość, co stało się szczególnie ważne w okresie zaborów (1795 – 1918), II wojny światowej i komunistycznej dominacji.

Związki zawodowe w Polsce mają szczególne miejsce wśród organizacji i stowarzyszeń społecznych, głównie ze względu na rolę jaką związek zawodowy “Solidarność” odegrał w przemianach społecznych i politycznych po 1980 roku.

* * *

Ruch związkowy w Polsce zaczął się intensywnie rozwijać dopiero po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. W okresie międzywojennym istniały w Polsce setki związków zawodowych, zróżnicowanych branżowo i politycznie. Tuż przed wybuchem II wojny światowej ruch związkowy w Polsce zaczął się radykalizować, wraz z rosnącymi wpływami Międzynarodówki Komunistycznej.

Po II wojnie światowej bogate tradycje polskiego ruchu związkowego zostały zdominowane przez ideologię komunistyczną i stały się częścią systemu totalitarnego. Związki zawodowe upaństwowiono i scentralizowano w fasadowej instytucji, Centralnej Radzie Związków Zawodowych.

Dopiero wybuch strajków na Wybrzeżu w roku 1980 całkowicie zmienił tę sytuację. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy “Solidarność”, który wtedy powstał, był pierwszą niezależną organizacją związkową, działającą po II wojnie światowej w Polsce (i na całym obszarze Europy i Azji, objętym dominacją komunistyczną). Związek ten w krótkim czasie przekształcił się w olbrzymi ruch społeczny liczący blisko 10 mln członków, który doprowadził do rozkładu komunistycznego państwa i w konsekwencji do upadku ustroju totalitarnego w Polsce.

Obecnie dwie największe centrale związkowe to: Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych (OPZZ) z siedzibą w Warszawie i Niezależny Samorządny Związek Zawodowy “Solidarność” (NSZZ “Solidarność”) z Komisją Krajową w Gdańsku.

Podobnie jak w większości państw europejskich związki zawodowe w Polsce mają powiązania polityczne. OPZZ umiejscawia się obok ugrupowań socjaldemokratycznych, a NSZZ “S” po prawej stronie sceny politycznej. Pozostałe organizacje związkowe zawiązują okazjonalne porozumienia z różnymi formacjami politycznymi.

Według danych związkowych OPZZ gromadzi blisko 3 mln członków (w tym 500 tys. emerytów), a NSZZ “Solidarność” 900 tys. pracowników. Zarówno OPZZ, jak i “Solidarność” należą do Międzynarodowej Organizacji Pracy. NSZZ “Solidarność” jest ponadto członkiem Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych, zrzeszającej największe europejskie organizacje związkowe, Międzynarodowej Konfederacji Wolnych Związków Zawodowych oraz jest reprezentowana w Związkowym Komitecie Doradczym przy OECD.

Przedstawiciele OPZZ i NSZZ “Solidarność” reprezentują pracowników w Komisji Trójstronnej ds. Społeczno-Gospodarczych, podstawowej instytucji dialogu społecznego w Polsce. Komisja Trójstronna stanowi forum dla organizacji pracowników, pracodawców i rządu, na którym szuka się porozumienia w sprawach wynagrodzeń i świadczeń społecznych, obciążeń podatkowych, projektów budżetu państwa i innych spraw istotnych dla zachowania pokoju społecznego.

Wśród mniejszych organizacji związkowych warto wymienić: Niezależny Samorządny Związek Zawodowy “Solidarność 80”, nawiązujący do tradycji związkowej z początku lat osiemdziesiątych XX wieku oraz niektóre związki branżowe, takie jak: Związek Zawodowy Górników w Polsce, Związek Nauczycielstwa Polskiego, Federacja Związków Zawodowych Pracowników PKP (kolei państwowych), Ogólnopolski Związek Zawodowy Pielęgniarek i Położnych.

Szczególną rolę w polskim ruchu związkowym odgrywają związki zawodowe rolników indywidualnych, chroniące interesy mieszkańców wsi i producentów rolnych. Podobnie jak rolnicy europejscy, również ich polscy koledzy preferują widowiskowe akcje protestacyjne, połączone z wysypywaniem produktów lub odpadów rolnych w miejscach publicznych, blokowanie dróg, autostrad i torów kolejowych.

Najważniejsze związki zawodowe reprezentujące rolników to Krajowy Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych oraz NSZZ “Solidarność” Rolników Indywidualnych.