Instytucje państwowe

Prawa i obowiązki prezydenta określa Konstytucja RP (z kwietnia 1997 r.). Według obowiązującej ustawy zasadniczej Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest głową państwa, najwyższym przedstawicielem Polski i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Oznacza to, że stoi na czele władzy wykonawczej, jest powołany do reprezentowania polskich interesów na arenie międzynarodowej, czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji i ma obowiązek troszczyć się o bezpieczeństwo państwa.

Prezydent zarządza wybory do Sejmu i Senatu, w szczególnych przypadkach ma prawo do skracania ich kadencji. Może zarządzić referendum ogólnonarodowe w ważnych dla państwa sprawach, wymagających decyzji wszystkich obywateli (takim referendum było np. głosowanie w sprawie przystąpienia Polski do Unii Europejskiej).

Prezydent ma wolny wybór w powoływaniu Prezesa Rady Ministrów, w praktyce nie zdarza się jednak, by powierzył zadanie formowania nowego gabinetu politykowi, który nie ma poparcia sejmowej większości.

Prezydent RP ma bezpośrednią możliwość wpływania na proces stanowienia prawa, poprzez prawo veta wobec ustaw, które Sejm może co prawda odrzucić, ale większością aż 3/5 głosów, przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (230). Może też przed podpisaniem ustawy zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie jej zgodności z Konstytucja RP, co w praktyce miewa decydujący wpływ na proces legislacyjny.

Pełniąc rolę najwyższego reprezentanta państwa polskiego prezydent ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, mianuje i odwołuje ambasadorów oraz przyjmuje listy uwierzytelniające od przedstawicieli innych państw. Prezydent decyduje również o przyznawaniu odznaczeń i orderów państwowych. Ma również prawo łaski, tz. może uchylać ostateczne orzeczenia sądowe (w praktyce prezydent konsultuje tego rodzaju decyzje z Ministrem Sprawiedliwości).

Prezydent jest również zwierzchnikiem Sił Zbrojnych, mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowódców wszystkich rodzajów wojsk, a w czasie wojny mianuje Naczelnego Dowódcę Sił Zbrojnych i może zarządzić powszechną mobilizację.

Prezydent wykonuje swoje zadania z pomocą urzędów: Kancelarii Prezydenta RP i Biura Bezpieczeństwa Narodowego oraz Zespołu Doradców Prezydenta RP.

Najwyższa Izba Kontroli jest jedną z najstarszych instytucji państwowych, powołaną jeszcze w okresie II Rzeczpospolitej, niespełna 3 miesiące po odzyskaniu niepodległości, 7 lutego 1919 roku. Inicjatorem jej powołania był Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. NIK od początku była naczelnym organem kontroli państwowej, uprawnionym do wszechstronnej kontroli dochodów i wydatków państwa oraz wszystkich instytucji i przedsiębiorstw korzystających z funduszy publicznych. NIK może przeprowadzać kontrolę we wszystkich instytucjach państwowych, jednostkach administracji rządowej i samorządowej oraz w tych podmiotach gospodarczych i organizacjach pozarządowych, które realizują zamówienia publiczne lub korzystają z rządowych dotacji i gwarancji.

Według obecnych uregulowań prawnych NIK podlega Sejmowi, który za zgodą Senatu powołuje Prezesa NIK na 6-letnią kadencję. Warto zauważyć, że kadencja prezesa Najwyższej Izby Kontroli nie pokrywa się z kadencją parlamentu, co w praktyce uniemożliwia podporządkowanie tej instytucji jednej tylko opcji politycznej. Prezesa NIK chroni też immunitet, podobny do immunitetu poselskiego – bez zgody Sejmu nie można go aresztować lub postawić w stan oskarżenia. Obecnie funkcję prezesa NIK pełni Jacek Jezierski.

Najwyższa Izba Kontroli prowadzi kontrolę poprzez departamenty i delegatury. Podział na departamenty jest odzwierciedleniem zakresu spraw podlegających kontroli, w NIK działają więc takie departamenty, jak:

Administracji Publicznej,
Budżetu i Finansów,
Gospodarki, Skarbu Państwa i Prywatyzacji,
Komunikacji i Systemów Transportowych,
Nauki, Oświaty i Dziedzictwa Narodowego,
Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego,
Pracy, Spraw Socjalnych i Zdrowia,
Środowiska, Rolnictwa i Zagospodarowania Przestrzennego.
Podział na delegatury związany jest z podziałem terytorialnym kraju. NIK ma 16 delegatur, tyle ile jest województw.

NIK prowadzi postępowanie kontrolne z własnej inicjatywy, na zlecenie Sejmu lub jego organów (np. Marszałka Sejmu), na wniosek Prezydenta RP lub Premiera. Szczególnym przedmiotem działalności Najwyższej Izby Kontroli jest badanie rzetelności wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej oraz opinia w sprawie udzielenia absolutorium Radzie Ministrów.

Najwyższa Izba Kontroli współpracuje z podobnymi instytucjami w krajach Unii Europejskiej, z Europejskim Trybunałem Obrachunkowym (ETO), Międzynarodową Radą Audytorów NATO (IBAN) oraz urzędami obrachunkowymi krajów EŚiW, Czech, Słowacji, Rosji i Węgier.

Najwyższa Izba Kontroli współpracuje też z europejskimi partnerami w ramach EUROSAI – Europejskiej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli (European Organisation of Supreme Audit Institutions), która jest jedną z ośmiu grup regionalnych INTOSAI – Międzynarodowej Organizacji Najwyższych Organów Kontroli (International Organisation of Supreme Audit Institutions). W latach 2008-2011 funkcję Prezesa Zarządu EUROSAI pełni Prezes Najwyższej Izby Kontroli.

Sądy w Polsce, na czele z Sądem Najwyższym i niezależnymi Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym, zapewniają niezależność władzy sądowniczej.

Sąd Najwyższy:

nadzoruje zgodność z prawem oraz jednolitość orzecznictwa sądów powszechnych i wojskowych przez rozpoznawanie kasacji oraz innych środków odwoławczych
podejmuje uchwały rozstrzygające zagadnienia prawne
rozpoznaje protesty wyborcze oraz stwierdza ważność wyborów do Sejmu i Senatu oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, a także ważność referendum ogólnokrajowego i referendum konstytucyjnego
rozpoznaje protesty wyborcze w wyborach do Parlamentu Europejskiego
opiniuje projekty ustaw i innych aktów normatywnych na podstawie których orzekają i funkcjonują sądy, a także innych ustaw w zakresie, w którym uzna to za celowe
rozstrzyga inne sprawy określone w ustawach
Sąd Najwyższy jest sądem kasacyjnym. Rozpoznaje przede wszystkim kasacje i skargi kasacyjne od orzeczeń II instancji kończących postępowanie w sprawie (z wyłączeniem niektórych rodzajów spraw). Poprzez wielokrotne rozpoznawanie stanów faktycznych w sprawach dokonuje wykładni prawa.

Sędziowie Sądu Najwyższego są mianowani przez Prezydenta RP na podstawie wniosku Krajowej Rady Sądownictwa. Prezydent wybiera także Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. Kadencja Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego trwa sześć lat, choć może on zostać odwołany przez Sejm na wniosek Prezydenta RP.

Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny jest organem ustaniowionym do rozstrzygania w sprawach konstytucyjności działań instytucji państwowych. Jego głównym zadaniem jest nadzór nad zgodnością praw stanowionych z Konstytucją RP. Trybunał Konstytucyjny orzeka w sprawach zgodności z Konstytucją traktatów międzynarodowych i ich ratyfikacji, w sporach kompetencyjnych głównych organów konstytucyjnych i celów oraz działalności partii politycznych. Rozstrzyga także zasadność skarg konstytucyjnych.

Trybunał Konstytucyjny składa się z 15, wybieranych na okres 9 lat, całkowicie niezależnych sędziów. Stanowi on jedną z formalnych gwarancji istnienia państwa prawa.

Trybunał Stanu

Jest to organ sądowy, który rozstrzyga w sprawach konstytucyjnej odpowiedzialności osób sprawujących najwyższe funkcje państwowe. Bada sprawy dotyczące łamania Konstytucji i praw oraz przestępstw popełnianych przez Prezydenta RP, członków rządu, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, prezesa Narodowego Banku Polskiego, szefów centralnych organów administracji i wyższych urzędników państwowych.

Trybunał Stanu ma prawo usunąć osobę ze stanowiska publicznego, zakazać ubiegania się o wyższe stanowiska państwowe, pozbawić prawa do głosowania i kandydowania w wyborach, odebrać medale, dystynkcje i tytuły honorowe, a w sprawach karnych nakładać kary przewidziane przez kodeks karny.

Skład Trybunału Stanu jest ustalany na pierwszym posiedzeniu Sejmu i kończy się wraz z jego kadencją. Jego szefem jest Prezes Sądu Najwyższego. Jego dwóch zastępców i 16 członków jest wybieranych spoza posłów na Sejm. Członkowie Trybunału Stanu muszą mieć polskie obywatelstwo, nie mogą być karani ani pozbawieni praw publicznych, ani też zatrudnieni w administracji państwowej.

W Polsce władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament składający się z izby niższej – Sejmu i izby wyższej – Senatu. W bezpośrednich, powszechnych i tajnych wyborach, obywatele Polski wybierają 460 posłów do Sejmu i 100 senatorów do Senatu. Zarówno posłowie, jak i senatorowie wybierani są na 4-letnią kadencję.

Posłem może zostać każdy polski obywatel, który cieszy się pełnią praw publicznych i w dniu przeprowadzania wyborów parlamentarnych ma ukończone 21 lat. Aby zostać senatorem trzeba ukończyć 30 lat.

Posłowie reprezentują okręgi wyborcze, w których uzyskali mandaty poselskie. Granice okręgów wyborczych pokrywają się na ogół z granicami powiatu lub kilku powiatów. W przypadku dużych aglomeracji miejskich okręgi wyborcze obejmują mniejsze niż powiat jednostki administracyjne (gminy, dzielnice).

Podczas głosowania w parlamencie ani posłowie, ani senatorowie nie są związani jakimikolwiek instrukcjami swoich wyborców, lecz mają konstytucyjny obowiązek kierować się dobrem całej Rzeczpospolitej.

Polski system polityczny oparty jest na systemie partyjnym. Dlatego też zarówno w wyborach parlamentarnych, jak i samorządowych (a także prezydenckich) większe szanse mają ci kandydaci, których popiera licząca się partia polityczna. Posłowie z tego samego ugrupowania politycznego tworzą w Sejmie i Senacie swoje kluby parlamentarne. To właśnie w klubach parlamentarnych powstają na ogół projekty ustaw i nowelizacji, gdyż tylko duże grupy posłów są w stanie wprowadzić nowe rozwiązania legislacyjne pod obrady Sejmu.

Posłowie biorą udział w posiedzeniach Sejmu, mają prawo do zadawania pytań i interpelacji poselskich członkom Rady Ministrów. Parlamentarzyści obradują w licznych komisjach (stałych lub specjalnych), powołanych do rozpatrywania różnego rodzaju spraw z zakresu administrowania państwem i życia publicznego. W Sejmie – w komisjach sejmowych, w Senacie – w komisjach senackich.

W Sejmie RP funkcjonują następujące stałe komisje:

Komisja Administracji i Spraw Wewnętrznych (ASW)
Komisja do Spraw Kontroli Państwowej (KOP)
Komisja do Spraw Służb Specjalnych (KSS)
Komisja Edukacji, Nauki i Młodzieży (ENM)
Komisja Etyki Poselskiej (EPS)
Komisja do Spraw Unii Europejskiej (SUE)
Komisja Finansów Publicznych (FPB)
Komisja Gospodarki (GOS)
Komisja Infrastruktury (INF)
Komisja Kultury Fizycznej i Sportu (KFS)
Komisja Kultury i Środków Przekazu (KSP)
Komisja Łączności z Polakami za Granicą (LPG)
Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych (MNE)
Komisja Obrony Narodowej (OBN)
Komisja Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (OSZ)
Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej (ODK)
Komisja Polityki Społecznej i Rodziny (PSR)
Komisja Regulaminowa i Spraw Poselskich (RSP)
Komisja Rolnictwa i Rozwoju Wsi (RRW)
Komisja Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej (STR)
Komisja Skarbu Państwa (SUP)
Komisja Spraw Zagranicznych (SZA)
Komisja Sprawiedliwości i Praw Człowieka (SPC)
Komisja Ustawodawcza (UST)
Komisja Zdrowia (ZDR)

W komisjach dyskutuje się też projekty nowych rozstrzygnięć legislacyjnych (głosowanie nad projektem ustaw w komisjach sejmowych to niezbędny etap procesu legislacyjnego, którego ukoronowaniem jest uchwalenie nowego prawa, obowiązującego wszystkich obywateli Rzeczpospolitej).

W Sejmie i Senacie obecnej kadencji, wybranym na lata 2011-2015 funkcjonują następujące kluby parlamentarne i poselskie:

klub Parlamentarny Platforma Obywatelska (PO)
klub Parlamentarny Prawo i Sprawiedliwość (PiS)
klub Poselski Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD)
klub Parlamentarny Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL)
klub Poselski Ruch Palikota (RPP)
klub Parlamentarny Solidarna Polska (SP)
Prace parlamentu koordynują następujące organy:

Marszałkowie Sejmu i Senatu
Prezydium Sejmu i Senatu (Marszałkowie i Wicemarszałkowie)
Konwent Seniorów (Marszałkowie, Wicemarszałkowie i przewodniczący klubów parlamentarnych)
komisje sejmowe i senackie.